In elk dorp of gehucht op de eilanden stond wel een kerk. Hervormd of Gereformeerd. Een enkele katholieke, meegebracht door de Brabantse arbeiders die al aan het begin van de eeuw door de groei van de grote werkstad naar Rotterdam Zuid waren gelokt, of recenter door de Limburgers die na de mijnsluitingen in een andere fossiele industrie werk vonden. Aan de samenleving waarin fietsen op zondag en bioscoop en televisie niet zijn toegestaan, komt door de moderne bedrijven met hun continudiensten abrupt een einde. Het is de periode dat de tegenstellingen tussen de geloofsrichtingen worden overschaduwd door geldzucht en amusement. Terwijl de gevestigde kerken leeg lopen, zien nieuwe heilbrengers hun kans. De familie Maasbach bouwt een imperium op waar gebedsgenezing en de nieuwe media (radio en televisie) een steeds grotere rol spelen.
In dit dossier niet alleen de aantijgingen, maar vooral ook de twijfel. Kijk en oordeel zelf op grond van krantenberichten en filmclips die de gebedsgenezer aan het werk tonen. Want een ding moet gezegd: Johan Maasbach had een prima antenne voor publiciteit en liet, terwijl de meeste christenen film en televisie nog als een uitvinding van de duivel zagen, met plezier pers en cameraploegen toe.
De vaste Tweede Kamercommissie voor Milieuhygiëne komt poolshoogte nemen in het Rijnmondgebied om te zien en ruiken of het echt zo erg is als de steeds talrijker activisten willen doen geloven. Op het laatste moment zijn ook vertegenwoordigers van de Vereniging Tegen Milieubederf en het Centrale Actiecomité Rijnmond uitgenodigd. De bezoekers krijgen van de Gulf-raffinaderij een lunch aangeboden. Leden van de actiegroepen gebruiken liever hun eigen brood en koffie, omdat ze geen gunsten willen accepteren van de industrie waartegen zij actie voeren.
We zijn aan het slot van een seance van de Volle Evangelische Zending. Een kleine menigte is samengedromd voor een podium waarop de evangelist Johan Maasbach, zwaar transpirerend, in schrille, met sterk Amerikaans accent gekruide klanken converseert met Hogere Machten. De menigte, die voornamelijk bestaat uit lieden van AOW-leeftijd en die tevergeefs met langs het hoofd gestrekte armen naar de zoldering lijken te kijken, ondersteunt de kreten van Maasbach met fanatiek gemompel dat later aanzwelt tot een luid dreigend scanderen van het ‘Prijs de Here, Alleluja.’
Plotseling zwijgt de evangelist op het podium en ook zijn discipelen beneden hem staken hun aanroepingen. Een man van naar schatting zeventig jaar neemt de draad over en begint met een stem schor van emotie aan een soort litanie. De bejaarde man, die men met zijn witte snor graag voor een lieve opa zou verslijten, blijkt een verterende haat te koesteren tegen het ‘verziekte mensdom dat wordt geregeerd door de duivel en zich overgeeft aan de meest ketterse dwalingen.’ Met sombere stem doet hij ondeugden als bioscoopbezoek, drankgebruik en roken in de ban, om dan met een zucht van verlichting te refereren aan het bestaan van de evangelist Maasbach die zijn ziel en die van velen anderen heeft gered: ‘Prijs de Here, Alleluja.’
Voor hij begon met prediken voer Johan Maasbach op Amerika. Daar komt hij al ver voor het verschijnsel in Nederland bekend is, in aanraking met gebedsgenezers zoals Tommy Lee Osborn. Deze omstreden evangelist doet in september 1958 ook ons land aan. Dankzij zijn goede kennis van het Engels mag Maasbach, die op dat moment al enkele jaren als evangelist actief is, als vertaler optreden. Als een kameleon neemt hij intonatie en dictie van de prediker over. Het zal niet lang meer duren of hij kan het stellen zonder zijn Amerikaanse voorbeelden.
De ICI-fabriek die na de ondergang van Blankenburg toch al niet bij iedereen op evenveel goodwill kan rekenen, wil uitbreiden met een nieuwe plasticfabriek. Om die draaiende te kunnen houden is de aanwezigheid van fosgeen noodzakelijk. De opslag daarvan in de achtertuin van Heenvliet stuit op grote angst en weerstand. Directeur Koster van ICI Nederland haast zich te beweren dat de veiligheidsmaatregelen meer dan afdoende zijn, maar bij bewoners en ook burgemeester Derksen is het vertrouwen weg. Die bedrijven leven hier als God in Frankrijk. Bedrijven die elders weg moeten worden hier met open armen ontvangen, want de gemeente Rotterdam neemt het niet zo nauw.
Die evangelisatiecampagne leverde Maasbach een grote bekendheid op, en hij trok grote groepen mensen bij zijn eigen campagnes. Er volgde een groot aantal activiteiten. Binnen drie jaar werden tweeduizend samenkomsten gehouden, een blad met een oplage van twintigduizend exemplaren uitgebracht, radio-uitzendingen begonnen en tienduizenden boeken verkocht. In juni 1964 werd begonnen met het Zion Bijbelcollege.
In 1966 koopt Johan Maasbach de Haagse bioscoop Capitol en in 1968 een voormalig kledingmagazijn. Er gaan dan al enige tijd geruchten over financiële malversaties binnen het Maasbach-imperium. De NCRV-verslaggever ondervraagt hem kritisch, maar Maasbach geeft geen krimp. Om voldoende geld bij elkaar te krijgen om de aankoop te kunnen financieren kun je een van de duizend stoelen in het theater sponsoren voor 300 gulden. Van 1976 tot 2008 maakt Johan Maasbach Wereldzending ook gebruik van de Havenkerk in Schiedam. Uiteindelijk zal het Capitol theater tot op de dag van vandaag in handen blijven van de familie Maasbach.
Robert Schuller, een van de bekendste Amerikaanse tv-predikanten, bezocht gisteren premier Lubbers. Schullers kerkdiensten zijn vanuit Los Angeles via Super Channel in Nederland te zien. Nederland heeft daarnaast nog de lokale tv-uitzendingen van Johan Maasbach Wereldzending. Maakt de ‘electronic church’ ook in Nederland zijn entree?
In Amerika zijn er sinds de jaren ‘80 zo’n 1.400 radio-, 30 tv-stations en 70 kabelsystemen die zich uitsluitend toeleggen op religieuze programma’s. De opkomst van de ‘electronische kerk’ was het gevolg van het feit dat de drie grote Amerikaanse netwerken (CBS, NBC en ABC) behalve voor de gevestigde kerken, geen ruimte hadden voor ‘evangelistische’ predikanten waardoor zij en hun volgelingen wel gedwongen waren zendtijd te kopen. Dat maakt dat evangelisatie via radio en tv al vele jaren een normaal verschijnsel is binnen het Amerikaans omroepbestel.
En sinds 1985 ook daarbuiten. Hagenaars, Rotterdammers en Utrechters zijn nog niet verloren. Sinds een paar maanden krijgen zij iedere morgen via de lokale televisie Johan Maasbach Wereldzending op het scherm. Johan Maasbach, de 73jarige evangelist die aan het hoofd van het Wereldzending imperium staat, meent dat hij met zijn lokale uitzendingen onder Gods genade een echte doorbraak heeft bereikt. ‘En neem maar van mij aan dat de duivel daar beslist niet blij mee is. Want die haat het dat er evangelieverkondiging via de buis komt.’
De vrouw blijft zingen. Ze heeft gehoord dat Jezus uit Judea naar Galilea is gekomen en bidt aan een stuk door. Als de genezer haar de hand oplegt stort ze in extase ter aarde.
De vastlegging op film van een dienst van Johan Maasbach. Gods circus is ‘the greatest show on earth’. 'Goud en juwelen kun je inleveren voor de redding van zielen, laat uw oude ring niet in een laatje liggen, maar geef het aan ons'. De extase van een belangrijk deel van de kerkgangers en de massaliteit waarmee ze zich de hand op laten leggen door de zelfbenoemde genezer wekken vandaag de dag nog steeds verbazing. Het maakt de beslissing van de VARA om een soortgelijk portret dat Jan Vrijman vijftien jaar daarvoor van de evangelist maakte niet uit te zenden enigszins begrijpelijk.
Terwijl in menig huiskamer de televisie nog vooral met de duivel wordt geassocieerd richt Maasbach zich op een groter publiek dan hij ooit via de kerk kan bereiken. This program brings you happiness, peace and deliverance. Om de Nederlandse mediawet te omzeilen zendt hij uit via Luxemburg. In het Engels en in het Nederlands. Dat een handoplegging op honderden kilometers afstand een beetje ingewikkeld wordt, is voor hem geen beletsel. 'Leg uw hand op uw toestel'.
Klein wordt opgepakt door de politie. Overal werd beslag op gelegd. Uiteindelijk werd hij vrijgesproken, maar zijn bedrijf was kapot.
In 1968 vinden er kort na elkaar twee rampen plaats in het Rotterdamse havengebied. Bij Pakhuismeesteren vliegt een tank met 4,5 miljoen liter kerosine in de brand. Ontploffing van een nabijgelegen tank met blauwzuurgas kan ternauwernood worden voorkomen.
Een maand later is het opnieuw raak als bij Shell Pernis een tank ontploft. In Hoogvliet en Vlaardingen liggen de ruiten eruit. Voor veel mensen die zich al een tijdje zorgen maken over de gevaren van de chemische en olie-industrie zo dicht bij grote woonkernen is de maat nu vol.
De pers wordt ook steeds lastiger voor de Maasbach-organisatie. ‘Vader en zoon Maasbach wijzen beschuldigingen over malversaties af’, 'Johan Maasbach in opspraak’, ‘Maasbach niet bereid tot financiële verantwoording’ kopten regionale en landelijke kranten. Veel verder kwamen de meesten niet. Omdat Maasbachs organisatie zo gesloten is als een oester. Of omdat bronnen niet onthuld mochten worden.
Iemand die op grond van vele jaren ervaring de Maasbach-organisatie van binnenuit kent, licht een flinke tip van de sluier. Er blijken met name twee bezwaren te zijn: de structuur van de Maasbach organisatie, en het gebrek aan openheid. ‘Het is normaal dat mensen weten hoe hun gemeente financieel draait. Wat zijn de inkomsten, de uitgaven? Maar Johan Maasbach heeft een Stichting. De gemeenten opereren op zich zelfstandig, met eigen oudsten enzovoort, maar ze vallen wel onder de Stichting. Hij hoeft geen verantwoording af te leggen over inkomsten en uitgaven. Bovendien is er altijd gezegd: iedereen die geeft kan in de boeken kijken bij ons. Maar als het puntje bij paaltje komt zijn de boeken dicht. ‘Vertrouw je ons niet?’ Vragen ze dan.’ Ze zeggen: ‘ het geven van offers moet een kwestie van geloof en vertrouwen zijn’. De opbrengst van collectes werd nooit geteld. Alleen in Gouda en Schiedam, daar werd wel geteld. Maar dan ging het naar Den Haag, op de grote hoop. In een andere gemeente ging het allemaal in een emmer en dan bracht een van de secretaresses het direct naar ‘kantoor.’
Kruiend ijs op de Oude Maas, 1997 / Schilderen van de Hanjin Gothenburg, Europahaven, 2003 / fotografie uit - Report Rotterdam - © Freek van Arkel
Muziek in de jaren zestig wordt vaak gezien als het voertuig van een brede protestbeweging van de jeugd. Een nieuwe generatie die zich afkeert van hun zuinige en steile ouders die het land weer hebben opgebouwd. Die kiest voor idealen in plaats van materie. 'Love and peace' predikt, protesteert tegen de imperialistische oorlog in Vietnam, tegen de kapitalistische uitwassen waar natuur en landschap aan worden opgeofferd.
Evengoed is diezelfde muziek het voertuig van de globalisering. De buitenwereld rammelt nadrukkelijk aan de poorten van de polder. Een popgroep uit Rockanje heeft er al lang voor gekozen om in het Engels te zingen over duistere en verleidelijke zaken, terwijl even verderop de buitenlandse gasten van het havenbedrijf worden rondgeleid langs 'exceptional sites', langs 'new opportunities' voor 'new plants'. De dijken om de polder zijn verdwenen onder het zand. En daarover waait om met Frans Posthuma te spreken 'the cold wind of international competition.'
